Η Προεπαναστατική κατάσταση στα Βαλκάνια του 19ου αιώνα και η ομοιότητα της με τη σημερινή κρίση
Ομιλία από τον συγγραφέα Κωνσταντίνο Μπούρα
Στις καμπές τής Ιστορίας όπου τα πάντα “ρει” και μεταβάλλονται δραστικά, η Ανθρωπότητα μοιάζει με ένα καζάνι που βράζει. Το συλλογικό ασυνείδητο βιώνει με κυκλοθυμικό τρόπο τα συμπαντικά-κοσμικά ρεύματα, ενώ η κοινή πανανθρώπινη συνείδηση αναζητά λύσεις για εκτόνωση τής Κρίσης (που είναι πάντα πολυπολιτισμική, είναι κρίση αξιών και θεσμών και δευτερευόντως οικονομική). Η πολυπόθητη Αρμονία και Ειρήνη, ηθικές προϋποθέσεις για την απόλαυση των μικροχαρών τής Ζωής δυναμιτίζεται κάθε φορά που το κοσμικό Εκκρεμές αναστρέφεται. Τότε το Καλό και το Κακό συμφύρονται, το Φως και το Σκοτάδι συγκρούονται κι από τον “γάμο” τους αυτό θα ανατείλει η καινούργια Αυγή (Ηώς, στα αρχαία ελληνικά).
Στην πρόσφατη Ιστορία τού Ανθρώπου, τα τελευταία 5 με 6 χιλιάδες χρόνια, οι αυτοκρατορίες αγγίζουν τα όρια τής κάθε φορά γνωστής ανθρωπότητας, φτάνουν στο ζενίθ και παρακμάζουν, κινούμενες ιλιγγιωδώς προς το ναδίρ. Η αποδόμηση είναι μοίρα κάθε πύργου τής Βαβέλ, γιατί το υπερ-βολικό, αυτό που ξεπερνά το ανθρώπινο μέτρο οδηγεί σε πολυγλωσσία και αδυναμία επικοινωνίας. Όταν ο κοινός γλωσσικός κώδικας που καθιστά την καθημερινότητα βατή “παρ-εξηγηθεί” ή εμπλακεί στα γρανάζια τής όποιας “γραφειοκρατίας”, τότε η εντροπία τού συστήματος αυξάνει και το Χάος είναι προ τών πυλών. Η Τάξις που προέρχεται από πυραμιδοειδείς κεντρικές εξουσίες δυναμιτίζεται εκ των ένδον. Ο θυμόσοφος λαός λέει ότι “το ψάρι βρωμάει πρώτα από το κεφάλι”, όμως συνήθως τα κατώτερα λαϊκά στρώματα, που δεν έχουν ούτως ή άλλως τίποτα να χάσουν εκτός από τις αλυσίδες και τα παντοειδή δεσμά τους, δίνουν το εναρκτήριο λάκτισμα στο πολιτικό και οικονομικό οικοδόμημα. Η αποσάθρωση τού κοινωνικού ιστού, η πανταχού παρούσα διαφθορά, ο ατομικισμός, η αδιαφορία για το Κοινό Καλό εις όφελος τού ιδιοτελούς συμφέροντος, όλες αυτές οι διαλυτικές και διαβρωτικές τάσεις καταφέρνουν και γκρεμίζουν ακόμα και τις πιο δυνατές αυτοκρατορίες, αμέσως μόλις η κεντρική εξουσία παραχαλαρώσει ή παρασφίξει τα λουριά, πέρα από το μέτρο τού ανεκτού.
Η σημερινή Κρίση προσομοιάζει τα μάλα με την κατάσταση στα Βαλκάνια πριν από τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα τού 19ου αιώνα. Όπως και σήμερα, η κεντρική Οθωμανική εξουσία θεσμοθετούσε μίλια μακριά από τους βιοπαλαιστές κι έστελνε τούς κρατικούς της λειτουργούς να εισπράξουν τους φόρους ή να φροντίσουν για την στρατιωτική θητεία τών ικανών εφήβων. Ακριβώς όπως και τώρα ήταν τόσο γραφειοκρατικός ο όλος μηχανισμός που ο παραμικρός διεφθαρμένος κρίκος οδηγούσε την αλυσίδα σε θραύση. Κοτζαμπάσηδες, πασάδες, φεουδάρχες με απολυταρχικές εξουσίες ζωής και θανάτου πάνω στους υπηκόους τους φούντωσαν το ρεύμα τής καθολικής δυσαρέσκειας και…. “φωνή λαού οργή Θεού”. Το τέλος δεν άργησε να έρθει. Η άλλοτε κραταιά Υψηλή Πύλη είδε τα εδάφη της να συρρικνώνονται, τα ταμεία της να αδειάζουν, την ανεξιθρησκία και την σχετική ελευθερία τού συνεταιρίζεσθαι να γίνονται τα οχήματα για την αποτίναξη ενός ζυγού που είχε πάψει προ πολλού να είναι ασφυκτικός. Όπως ο Μαχάτμα Γκάντι αντιστάθηκε παθητικώς στους Βρεττανούς και τους είπε το δικό του “Όχι”, αφού ο Ινδικός λαός με τη μακραίωνη Ιστορία είχε σπρώξει διακριτικά τους αποικιοκράτες εκτός τών συνόρων τής επικράτειάς του. Μόνο που τα πράγματα δεν ήταν τόσο “μεταξένια” στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Σουλτάνοι είχαν μισθοφόρους, είχαν παραδόπιστους υπηρέτες που δεν δίσταζαν να κάψουν το ίδιο τους το σπίτι με τους εξ αίματος συγγενείς τους, η πλύση εγκεφάλου τών αρχομανών, τών φιλόδοξων αναρριχητικών, των χαμερπών δούλων, ήταν αρκετή για να τους οπλίσει και να τους στρέψει εναντίον τών φτωχών και των αναξιοπαθούντων.
Οι Έλληνες σωσμένοι χάρη στην ορθόδοξη Χριστιανική Θρησκεία που διέσωσε ένα μεγάλο μέρος από τα αρχαία μυστήρια μεταπλάθοντάς τα ανάλογα με τις επιταγές τών εποχών, η συνέχεια τής ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο μέχρι και σήμερα (παρ’ όλο που αφομοίωσε πολλά και ετερόκλητα στοιχεία), στάθηκε το όχημα για την χύτευση τών πανανθρώπινων Ιδεών τής Ελευθερίας, τής Ισότητας, της Αδελφοσύνης σε νέα καλούπια. Ο Ρήγας Φεραίος ο Βελεστινλής, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, η Φιλική Εταιρεία (που λειτούργησε στα πρότυπα άλλων μυστικών εταιρειών που ώθησαν τον δυσαρεστημένο λαό στη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση), οι ποιητές που επέμεναν (αν και ήταν ιταλομαθείς ή παγκόσμιοι) να γράφουν τους υψηλούς τους στίχους στην ελληνικήν, οι φιλέλληνες (όπως ο Λόρδος Βύρων) που ήρθαν να στηρίξουν τον αγώνα τού φτωχού λαού για την Ελευθερία, ύφαναν έναν ιστό από μετάξι, μια κλίμακα που οδηγούσε απ’ ευθείας προς τον Ουρανό. Βεβαίως, η Δημοκρατία που οραματίστηκαν πρώτοι απ’ όλους τους λαούς οι αρχαίοι Έλληνες, θα αργούσε πολύ να έρθει και θα προκαλούσε καινούργια τραύματα στις ήδη χαίνουσες πληγές. Όμως καμία κατάκτηση τού Ανθρώπου στην μακραίωνη πορεία του προς την Θέωση δεν είναι εύκολη και τίποτα δεν τού χαρίστηκε. Το “Ελευθερία ή Θάνατος” είναι το πιο βαθύ φιλοσοφικό σύνθημα στην Ιστορία τού Ανθρώπινου Πολιτισμού. “Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή”. Αυτή η ανάγκη τού πρόσκαιρου όντος να υπερβεί τα βιολογικά του όρια και να αντικρούσει το χαμηλό ένστικτο τής αυτοσυντήρησης με τον πόθο τής Ελευθερίας βρήκε και βρίσκει πάντα την έκφρασή του στη χερσόνησο τού Αίμου χάρη στους Έλληνες και την ελληνική Παιδεία. Ίσως γι’ αυτό ο πρώτος ευρωπαϊκός λαός που χτυπήθηκε από τη σύγχρονη τοκογλυφική κρίση ήταν ο δικός μας. Όχι γιατί το χρέος ήταν επαχθές και δυσαναπλήρωτο. Θα μπορούσε να λυθεί σε μια νύκτα, εάν κάποιοι έβαζαν βαθιά στο χέρι στην τσέπη και δεν επικρατούσε το “σώζων εαυτόν σωθήτω”. Αυτό όμως που δεν καταλαβαίνουν οι κάθε λογής εγωκεντρικοί, εγωπαθείς και μισαλλόδοξοι δυνάστες είναι αυτό που κατέχουν καλύτερα από εμάς τα πτηνά που μεταναστεύουν: είμαστε όλοι άτομα σε ένα κοινό σμήνος κι αν ένας μας αποτύχει η αλυσίδα όλη τραυματίζεται. Στην ανατολική φιλοσοφία τού Ταό, λέει ο μέγας ποιητής και φιλόσοφος Λάο Τσου: “Κανένα φύλλο δεν σαπίζει παρά με τη βουβή γνώση όλου τού δέντρου”. Σήμερα χτυπάμε με τσεκούρι τις πιο βαθιές ρίζες τού Πολιτισμού μας και μετά παραπονιόμαστε γιατί τα φύλλα μαραίνονται και το δέντρο δεν βγάζει καρπούς. Μα πώς να βγάλει, όταν δεν μπορεί να αντλήσει ύδωρ από τη Γαία; Όταν τα κατακτημένα με αίμα και με θυσίες ανθρώπινα ιδανικά υποβιβάζονται και ρίχνονται στη λάσπη;
Η αρχαία Αθηναϊκή συμπολιτεία χάθηκε εξ αιτίας των Περσών και των Λακεδαιμονίων, η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία χώρισε στα δύο πριν καταλήξει στο κρατίδιο τού Βατικανού με τον Ποντίφικα αχνή ανάμνηση τού Ρωμαίου Αυτοκράτορα που ήταν και αρχιερέας τού Θεού Ήλιου. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε παρόμοιο τέλος όταν στα τέλη τού δέκατου όγδοου και στις αρχές τού δέκατου ένατου αιώνα είδε τις καταπιεσμένες ενότητες που μέχρι τότε συνεργάζονταν ομαλώς στον εμπορικό και οικονομικό τομέα να στρέφεται η μία εναντίον τής άλλης και όλες εναντίον τής Υψηλής Πύλης. Σήμερα η πάλαι ποτέ Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (γνωστή ως Ε.Ο.Κ.) μετατράπηκε ευφυώς σε Ευρωπαϊκή Ένωση απορροφώντας ευσχήμως και κρατίδια τού πρώην ανατολικού μπλοκ, τής άλλοτε πανίσχυρης Ε.Σ.Σ.Δ. (ακόμη μια αυτοκρατορία που κατέρρευσε υπό το βάρος τών ανομιών της – η κομματική νομενκλατούρα του προχθές έγινε η μαφιόζικη πλουτοκρατία τού χθες). Φαίνεται όμως ότι η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι τόσο συμπαγής πολιτικώς και δεν έχει επιτευχθεί ακόμα αρραγής ευρωπαϊκή συνείδηση. Οι επί μέρους εθνότητες που απαρτίζουν το ευρωπαϊκό μωσαϊκό διατηρούν ακόμα ισχυρή την εθνική τους μνήμη και πολλές φορές δρουν εις βάρος και του ιδιοτελούς τους συμφέροντος και τού κοινού ευρωπαϊκού Καλού, αφού βάζουν μόνες τα χέρια τους και βγάζουν τα δικά τους μάτια, μην κατανοώντας ότι όταν χτυπούν το πόδι τους ο οργανισμός δεν μπορεί να κρατηθεί όρθιος.
Προσωπικώς, θα ήμουνα υπέρ μιας αναίμακτης και αρμονικής πολυπολιτισμικής, πολυ-θρησκευτικής ειρηνικής Παγκοσμιοποίησης, με τον όρο ο καθένας να λατρεύει τον θεό που πιστεύει (αφού ο Θεός είναι ούτως ή άλλως ένας – τα ονόματα διαφέρουν) και να πρεσβεύει τις ιδέες που τον αντιπροσωπεύουν, στον βαθμό που η απρόσκοπτη άσκηση τής Ελεύθερης Βούλησής του δεν θίγει την αδιαφιλονίκητη Ελευθερία των άλλων.
Είμαστε όμως πολύ μακριά από έναν ουτοπικό Κήπο τής Εδέμ. Ο καινούργιος Χρυσός Αιώνας θα ανατείλει οπωσδήποτε, αλλά για την ώρα βιώνουμε το απόλυτο σκότος πριν από την Χαραυγή.
Οι Ναΐτες εξασφάλιζαν την απρόσκοπτη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων τών πιστών Χριστιανών, περνώντας τους μέσα από μισαλλόδοξα εδάφη. Μήπως και σήμερα το Υψηλό τους Έργο είναι να συμβάλλουν σε μια παρόμοια άσκηση Ελευθερίας; Αν ναι, ο ρόλος τους είναι διαχρονικός και αποτελεσματικός. Αν όχι, απλώς μουσειακός. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, τα ιπποτικά ιδανικά είναι περισσότερον επίκαιρα σήμερα πάρα ποτέ (όπως έχω πει σε προηγούμενη ομιλία μου) και η βαθιά πίστη στον Ένα και Μοναδικό Δημιουργικό Νου που έπλασε κάθε τι Ορατό και Αόρατο (για τις φτωχές μας πέντε Αισθήσεις) θα βοηθήσει τον Άνθρωπο να περάσει μέσα από την στενωπό τής σκοτεινής σήραγγας που όλοι ευρισκόμεθα σήμερα εκόντες-άκοντες και θα βγάλει σώους, αβλαβείς και σοφότερους στον Ανέσπερο Ήλιο τής Πανανθρώπινης Ελευθερίας που ανατέλει οσονούπω.
Ας θυμηθούμε μόνο τους γενναίους Έλληνες και τους γενναιότερους Φιλέλληνες που έδωσαν το παράδειγμα στους καταπιεσμένους λαούς τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να αποτινάξουν τον επαχθή ζυγό. Εκείνα τα μακρινά χρόνια των αρχών τού δέκατου ένατου αιώνα έχουν πολλές ομοιότητες με τα πρώτα χρόνια τού εικοστού πρώτου αιώνα. Μόνο που τώρα δεν υπάρχει κανένας σουλτάνος για να εκθρονίσουμε, κανένας Λουδοβίκος για να αποκεφαλίσουμε… Τώρα πρέπει να ασκήσουμε τη διάκριση και την Ελευθερία μας για το Κοινό Καλό, όχι μόνο το δικό μας, των Ευρωπαίων, τών Μεγάλων Δυνάμεων, των αλλόθρησκων ή ομόθρησκων… Τώρα ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε πέρα από τους απατηλούς καθρέφτες των ανθρώπων που μας μοιάζουν και να παλέψουμε υπέρ Ελευθερίας, Υγείας κι Ευημερίας των Πάντων. Μόνο τότε η ανθρώπινη ιδιότητά μας καταξιώνεται και ο ρόλος μας ως θεματοφυλάκων τών υψηλών ιδανικών τής Ελευθερίας, τής Ισότητας και τής Αδελφοσύνης δικαιώνεται.
Ο σύγχρονοι ιππότες δεν χρειάζονται άλογο και μεταλλική πανοπλία. Το σπαθί που φέρουν είναι συμβολικό και ο όρκος που δίδουν κυριολεκτικός. “Όχι για μένα, Κύριε, όχι για μένα, αλλά για τη δική Σου δόξα”. Αμήν. Γέγονε.
Όταν η τωρινή Κρίση φτάσει στο μη περαιτέρω, τότε ο καθένας από εμάς θα έχει μόνο μια επιλογή: να σταθεί στο ύψος των παλαιών ηρώων, των ιπποτών που αψήφησαν τον θάνατο για να βιώσουν μια στιγμή ελευθερίας και να εξασφαλίσουν την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών-ιδεολογικών καθηκόντων των άλλων.